Tüsiad’ın 2018 yılında, 6 kanalda en çok izlenen 12 diziyi ve 161 karakteri ele aldığı, Türkiye’de “Televizyon Dizilerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği” başlıklı raporunda şu cümle yer aldı: “Kapsanan dizilerin hiçbirinde kendisi veya başka birisi tarafından açıkça veya dolaylı yoldan LGBTİ birey olarak tanımlanan bir karakter olmadığı için bu araştırma toplumsal cinsiyet rollerini heteroseksüel kadın ve erkek algısı dahilinde incelemiştir.” Aynı günlerde 2018 yılı için Amerika’da, GLAAD tarafından hazırlanan “Where we are on TV report” televizyon dizilerinde LGBTQ yansımasının %8.8 oranında olduğunu duyurdu. Diğer ülke televizyonlarında boy gösterirken, Türkiye televizyonlarında görünmez olan LGBTİ karakterlere kısaca değinerek tabloyu netleştirebiliriz. Her yıl, yabancı dizilerde var olan gey, lezbiyen, biseksüel, trans birey karakterler, Türkiye uyarlamalarında adeta buharlaşıyor. Heteroseksist yayıncılık anlayışı ile sansürlenen, yoksayılan karakterlerin sayısı hiç de az değil.
Türkiye’nin en çok izlenen gençlik dizilerinden Kavak Yelleri de Dawson’s Creek adlı dizinin yerli versiyonuydu. Orijinalinde gey olan Jack McPhee, Kavak Yelleri’nde heteroseksüel bir erkekti. Gossip Girl uyarlaması Küçük Sırlar’da da benzer değişiklikler yer almıştı. Gossip Girl’de Serena’nın kardeşi Eric van der Woodsen geyken, Küçük Sırlar’da Su’nun ağabeyi Aslan Cem uyuşturucu bağımlısı bir heteroseksüel olmuştu. Pretty Little Liars da Tatlı Küçük Yalancılar adıyla Türkiye televizyonlarında yerini adı. Dizinin orijinalinde ana karakterlerden Emily eşcinseldi, hatta hikayenin ana çatışmasını oluşturan kayıp Alison ile yakınlaştığı sahneler açıkça ekrana geliyordu. Yerli uyarlamada ise Emily heteroseksüel Ebru olarak ekrandaydı. Kayıp Açelya ile değil onun kardeşi Cesur ile flört ettiği görülüyordu.
Takvimler 2010 yılını gösterdiğinde, ekrana gelen Mükemmel Çift adlı dizi de uyarlama konusunda trajik bir örnek oluşturuyordu. Los Exitosos Pells adlı Arjantin dizisinden yerelleştirilen Mükemmel Çift’in yazım aşamasında alternatifli senaryo oluşturulduğu bizzat yapımcısı tarafından açıklanmıştı. Başrol oyuncusunun gey bir karakter oynamak istememe ihtimaline karşı, karakterin “çirkin ve şişman bir kadınla” ilişki yaşaması üzerine ikinci senaryo yedeklenmişti. Oyuncu rolü oynamaktan imtina etmeyeceğini söylediğinde ise, oyuncu Tardu Flordun’un Hürriyet Gazetesi’ndeki demecine göre öpüşme sahnesi alternatifli olarak çekilmişti. Alternatif sahnede karakterler yalnızca sarılıyordu. Dizi bu şekilde ekrana geldi ve repliklerde geçen “gey” kelimesi biplenerek yayınlandı. Dizinin değiştirilen “öpüşme sahnesi” üzerine bir diğer gey karaktere hayat veren oyuncu Tuğrul Tülek yaptığı açıklama ile olayın vehametinin ne kadar büyük olduğunu ortaya koyuyordu. Tülek, rolü nedeniyle işine son verildiğini iddiasını kişisel Twitter hesabından şu cümlelerle duyurmuştu: “Mükemmel Çift” dizisinde gay bir karakteri oynadığım için 1,5 yıldır TRT Çocukda sunduğum programdan çıkarıldım. Hem de yayına son 5 dk. kala çıkan jet bir kararla!!! Yorum yok.” Bir tuhaf uyarlama trajedisinin sonu dizinin erken finali olmuştu.
Amerikan Desperate Housewives dizisinden uyarlanan, Umutsuz Ev Kadınları dizisi, dizinin orijinalinde gey olan Andrew karakterini Kerem adıyla ekrana getirmişti. Ailesi ile cinsel yönelimi üzerinden çatışma yaşayan Andrew’un yerine, okumak istemeyip çalışmaya gönül vererek suni sancılar yaşayan Kerem ekrana gelmişti. Yayınlandığı dönem “uyarlanamayan” karakter, eleştirmenlerin köşe yazılarına konu olurken, dizi mezarlığında da utanç vesileleri arasında da yerini almış oldu.
Geçtiğimiz yıllarda yine bir Amerikan dizisi olan Revenge’ten uyarlanan İntikam da benzer bir sansürle gündeme gelmişti. Revenge’te biseksüel olan ve cinsel yönelimi hikayenin akışını direkt etkileyen Nolan, İntikam’da Hakan adıyla “yerelleştirilmişti”. Dizinin yayınlandığı dönem Hürriyet Gazetesi’ne röportaj veren oyuncu Engin Hepileri, karakterle ilgili söylediği cümlelerde, bugün hala ibretlik olarak hatırlanacak şu satırlara imza atıyordu. “Çekimlere başlamadan önce birkaç kere prova yaptık. (…) (Yönetmen Mesude Erarslan’ın) Bir iki tane çok kilit cümlesi oldu. “Bence Hakan’ın kadınsal korkuları var” dedi. Bir oyuncu için iyi bir açılımdı. “Aslında çok sert gözüken ama çok duygusal bir insan” dedi. (…) Hakan giyimine kuşamına çok düşkün bir karakter. (…) Saçlarım da artık biraz daha farklı görünüyor.” Keywordler; kadınsal korkular, duygusal insan, giyimine düşkün ve saçları farklı. Boşlukları doldurunca ortaya çıkan, elbette yalnızca bir karikatür.
Halen ekranda olan, bir diğer uyarlama dizi ise Bizim Hikaye… Orijinal adıyla Shameless, ülkemize uyarlanırken epeyce değiştirildi. Değişikliklerden biri de eşcinsel olan Ian karakterinin Hikmet adı ile heteroseksüel hale getirilmesiydi. Homoseksüellik hikayeden silinerek, yerine evli ve kendisinden yaşça büyük bir kadına aşık olan Hikmet’in dramı konuldu. Gelen yorumlar üzerine, dizinin yönetmeni Serdar Gözelekli, Episode dergisine yaptığı açıklamalarda şu cümlelerle yer vermişti: “Ortada çok sağlam bir senaryo matematiği var, çok sağlam bir dramatik altyapı var, çok sağlam karakterler var. Mesela gey de gay diyip duruyorlar… Şöyle bir sahne anlatıyım size; gay olan yanında gay sevgilisi uyurken telefonla arayan diğer erkek arkadaşına fısıldayarak “seni özledim” diyor mesela. Yanında yatan insanı aldatıyor. Bunun erkek ya da kadın olması neyi değiştiriyor ki? Yanında yatan erkek diye izlemiyorum ki ben o sahneyi. Yanında yatan sevgiliyi aldatıyor diye izliyorum…” Halihazırda bu cümleler şu soruyu da doğuruyordu, madem öyle karakter gey kalsaydı, dizinin lokomotifi dramatik altyapı ise karakterin cinsel yönelimini değiştirmeye neden gerek duyuldu?
Uyarlama dizilerin LGBTİ karakterine en son örneklerden biri de Avlu dizisinin Bade’siydi. Wentwort isimli Avustralya dizisinden uyarlanan Avlu’da trans kadın Maxime karakteri, Bade adıyla yer alacaktı. Sevda Dalgıç’ın haftalarca spor yaparak hazırlandığını belirttiği karakterin diziye girmesi ile çıkması bir oldu. Birkaç bölüm ekrana geldikten sonra, oyuncunun rahatsızlığı nedeniyle ekrana ara veren karakter, sonrasında senaryodan çıkarıldı. Yapımcı, hikaye gereği karakterin üç bölüm daha bekletileceğini ancak oyuncunun beklemek istemediği için diziden ayrıldığını söylerken, oyuncu Dalgıç, hastalığı nedeniyle dizi kadrosundan çıkarıldığını iddia etti. Neticede ekrandaki LGBTİ karakterlerden biri daha bu şekilde tarih oldu.
Neden ekranlarda LGBTİ karakterler yer almıyor sorusuna verilen en yaygın yanıt: “İzleyici hazır değil.” Muhafazakar iktidar ve muhafazakarlaşan politikalara uyum sağlayarak her geçen yıl daha da heteroseksist ve çoğu zaman homofobik olan televizyonlar, sektör profesyonellerinin önyargıları ile tek tip karakterlere mahkum ediliyor. Heteroseksüel olan karakterler bile ekranda öpüşemiyor, evlenmeden sevişme iması bile neredeyse hiç yapılamıyor. Her biri sünni müslüman, apolitik, heteroseksüel ve Türk olan karakterlerle dizilerde, suni çatışmalar yaratılarak hikaye açıyor. Hangi araştırmaya dayandığı belli olmayan, “Türk halkı buna hazır değil”, “Bu reyting almaz” klişesi yürütülerek, toplumda olduğu gibi ekranda da “diğer” kimlikler görmezden geliniyor. Halbuki Bir İstanbul Masalı, Kayıp Şehir, 20 dakika gibi dizilerde gerçekçi LGBTİ karakterler yer aldı. Her üç dizi de geçtiğimiz yıllarda izleyici çekti.
Peki bugün ne değişti? Bugün reyting sistemi, reyting ölçümlerinde belirleyici olan SES gruplarının üyeleri, örneklem seçimindeki kriterler, grupların yüzdeleri değişti. Sosyal politikalar değişti. Örneklem oluşturmada ana kriterlerden biri olan sermaye yıllar içinde el değiştirdi. RTÜK yasakları ile ekranda “ahlaksızlık” gibi göreceli kavramlar ceza sebebi olarak öne çıktı. Aslında “İzleyici hazır değil, bu reyting almaz” diyerek klişeleri yeniden üretmek yerine, 10 yıl önce çoğulculuğa “hazır” olan televizyon dünyasında bugün nelerin, nasıl ve neden değiştirildiğini tartışmalıyız. Uyarlama dizilerin bazı karakterlerinin neden uyarlanamadığını ancak böyle anlayabiliriz.
Gizem Merve Kaboğlu
Kaynaklar:
Tüsiad Televizyon Dizilerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Araştırması, sf:20 (https://tusiad.org/tr/component/k2/item/download/8901_3e4a0118437abd98da80800e9e316bfc )
https://www.glaad.org/tags/where-we-are-tv
Milliyet Gazetesi, Cadde Eki, 06.04.2010 yayın tarihli “Gey sitelerindeki yorum yüzünden öpüşme kalktı” başlıklı haber.
Hürriyet Gazetesi, Kelebek Eki, Pınar Yılmazerler imzalı 22.10.2010 yayın tarihli “İşte mükemmel çift” başlıklı röportaj.
Milliyet Gazetesi, İbrahim Şahin imzalı 05.10.2010 yayın tarihli “Gey Rolünü Aldı Trt’den Atıldı” başlıklı haber.
Hürriyet Gazetesi, Kelebek Eki, Ebru Esen Turgud imzalı 24.12.2012 yayın tarihli “Beren’in koruyucu meleği” başlıklı röportaj.
Episode Dergisi, Ağustos 2017 sayısı, “Bizim Hikaye’nin yönetmeni Serdar Gözelekli: ”Shameless’ın senaryosunu değil hikayesini Türkiyelileştiriyoruz”” başlıklı röportaj.
https://t24.com.tr/haber/avlu-dizisinin-yapim-sirketinden-sevda-dalgic-aciklamasi,757936
Yazı ilk olarak, Kaos GL dergisi 164. (OCAK-ŞUBAT 2019) sayısında yer almıştır.